Wsparcie finansowe studentów i doktorantów w świetle reformy szkolnictwa wyższego

Reforma szkolnictwa wyższego reguluje większość zagadnień związanych z systemem przyznawania pomocy materialnej studentom i doktorantom. Nie są to zasadnicze zmiany, pojawiło się jednak kilka nowych kwestii związanych z wprowadzeniem Ustawy 2.0.

Główne zmiany w obszarze wsparcia finansowego dla studentów

Istotna zmiana dotyczy możliwości otrzymania przez studenta większego stypendium socjalnego w szczególnie uzasadnionym przypadku. Zmienia się dotychczasowa przesłanka zamieszkania w domu studenckim lub podobnym, gdy dojazd z miejsca stałego zamieszkania uniemożliwiał lub utrudniał studiowanie. Sprecyzowanie tej kwestii może zawierać  regulamin przyznawania świadczeń studentom. Dotychczasowa przesłanka opierała się na zamieszkaniu w domu studenckim lub podobnym, gdy dojazd z miejsca stałego zamieszkania uniemożliwiał lub utrudniał studiowanie. Rozszerzenie podstaw przyznania zwiększonego świadczenia umożliwia uwzględnienie przypadków, w których dotychczas stosowano pomoc w formie zapomogi.

Przy okazji zastąpienia regulaminu pomocy materialnej regulaminem świadczeń dla studentów, zrezygnowano też z obowiązku składania przez nich oświadczeń o niepobieraniu świadczeń pomocy materialnej na więcej niż jednym kierunku. Obowiązek ten stał się bowiem zbędny. Student, którego miesięczny dochód na osobę w rodzinie nie przekracza 528 złotych i który ubiega się o stypendium socjalne, jest zobowiązany przedłożyć zaświadczenie z ośrodka pomocy społecznej o sytuacji dochodowej i majątkowej swojej oraz rodziny. Musi być ono aktualne, aby stanowiło dowód w rozumieniu Kodeksu postępowania administracyjnego. Nie dostarczenie takowego zaświadczenia skutkuje odmową przyznania stypendium socjalnego, chyba że jest uzasadnione, a wnioskodawca w inny wiarygodny sposób udokumentuje źródła utrzymania swojej rodziny. Pomoc materialna przysługuje na studiach pierwszego i drugiego stopnia, jednolitych studiach magisterskich, jednak nie dłużej niż przez okres 6 lat. Termin ten jest również naliczany, gdy osoba przebywa na urlopie od zajęć (przy pozostaniu na studiach). W przypadku przerwania studiów i ponownego ich podjęcia, liczenie wskazanego okresu jest kontynuowane. Regulamin świadczeń dla studentów zastępuje regulamin pomocy materialnej. Jest on źródłem wiedzy o wysokości świadczeń oraz norm kształtujących ustrój komisji stypendialnej oraz odwoławczej komisji stypendialnej.
Złagodzono kryterium przyznawania stypendium Ministra. Może je otrzymać student, który wykazuje się znaczącymi osiągnięciami naukowymi lub artystycznymi, ale także sportowymi związanymi ze studiami.
Stypendium rektora może z kolei otrzymać student uzyskujący wyróżniające wyniki w nauce, osiągnięcia naukowe, artystyczne lub sportowe w zmaganiach co najmniej na poziomie krajowym. Wysoką średnią ocen zastąpiono wyróżniającymi wynikami w nauce. Zrezygnowano z warunku losowości jako przyczyny ubiegania się o zapomogę. Może ją otrzymać student, który znajduje się w przejściowo trudnej sytuacji życiowej, niekoniecznie jak dotychczas materialnej. Może być ona przyznana np. po urodzeniu dziecka. Jej udzielenie nie może nastąpić częściej niż dwa razy do roku. Doprecyzowano orzeczenia uzasadniające przyznanie stypendium dla osób niepełnosprawnych. Może otrzymać je student posiadający jedno z orzeczeń należących do zamkniętego katalogu: orzeczenie o niepełnosprawności, orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, orzeczenie o zaliczeniu do grupy inwalidów, orzeczenie lekarza orzecznika ZUS o całkowitej niezdolności do pracy, albo o niezdolności do samodzielnej egzystencji, albo o częściowej niezdolności do pracy.
Jednostki samorządu terytorialnego upoważnione zostały do określania warunków wypłacania stypendium. Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego może określić warunki zwrotu stypendium i odstąpienia od żądania jego zwrotu.
Ustawa precyzuje, że przyznanie świadczenia przez organ administracji uczelni (np. rektora, komisję) oraz odmowa jego przyznania następują w drodze decyzji administracyjnej. Przez to w sprawach stypendialnych prowadzonych przez organy uczelni stosuje się bezpośrednio przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego.

Główne zmiany w obszarze wsparcia finansowego dla doktorantów

Nowością w tym zakresie jest na pewno gwarancja stypendium dla niemal każdego doktoranta  w szkole doktorskiej (wyjątkiem są doktoranci posiadający już stopień doktora). Stypendium może być wypłacone maksymalnie przez okres czterech lat kształcenia w szkole doktorskiej, zatem jeżeli ktoś pobierał już stypendium w jakiejś szkole doktorskiej, w kolejnej okres wypłacania stypendium będzie odpowiednio krótszy. Wysokość przekraczająca minimum ustawowe  może być uzależniona od osiągnięć doktoranta, będzie to zależało od decyzji podmiotu prowadzącego szkołę doktorską Przepisy określą minimalną wysokość stypendium w odniesieniu do minimalnego wynagrodzenia profesora określonego przez ministra szkolnictwa wyższego i nauki. Doktorantowi z niepełnosprawnościami przysługuje ponadto zwiększenie stypendium o 30% kwoty minimalnego stypendium doktoranckiego w wysokości do momentu przeprowadzenia oceny śródokresowej. Rezultatem uproszczenia zasad wsparcia finansowego dla doktorantów jest wyłączenie ich w szkołach doktorskich z udziału w funduszu pomocy materialnej.

Doktorant nie może być jednocześnie zatrudniony jako pracownik naukowy lub nauczyciel akademicki. Od tej reguły istnieje jednak kilka wyjątków. Jednym z nich jest zatrudnienie w ramach grantu badawczego przyznanego w konkursie Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej, Narodowego Centrum Nauki, Narodowego Centrum Badań i Rozwoju lub międzynarodowym. Wyjątkiem jest też zatrudnienie po ocenie śródokresowej, przy czym jeżeli wymiar zatrudnienia przekracza ½ etatu, to stypendium jest zmniejszone do 40% kwoty przysługującej po ocenie śródokresowej. Ostatnim przypadkiem jest sytuacja, gdy doktorant nie otrzymuje stypendium doktoranckiego.
Doktorant może otrzymywać także stypendium Ministra dla wybitnych młodych naukowców o ile posiada znaczące osiągnięcia naukowe i nie uzyskał stopnia doktora. Należy zauważyć i podkreślić, że dla doktorantów przeznaczona będzie osobna pula środków (określona w rozporządzeniu). Stypendium to jest przyznawane przez Ministra na wniosek rektora, dyrektora instytutu Polskiej Akademii Nauk, dyrektora instytutu badawczego lub dyrektora instytutu międzynarodowego, w którym prowadzona jest szkoła doktorska. Okres wypłacania nie może przekroczyć trzech lat (wyłączeniu podlegają tu czas urlopu macierzyńskiego i pochodnych). O stypendium mogą ubiegać się również doktoranci, którzy rozpoczęli studia przed rokiem akademickim 2019/2020. Stypendium jest przyznawane w drodze decyzji administracyjnej, przy której wydawaniu wyłączone są jednak przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego.